Oι άλλοι Έλληνες
ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ
(Διευθυντής του Ιδρύματος Θησαυρός
Της Ελληνικής Γλώσσης)
«Το Πρώτο Βιβλίο...»
Συνέντευξη: Χρήστος Τσανάκας
Φωτογράφηση: Βασίλης Γιαννακόπουλος
Αθανάσιος Αναγνωστόπουλος.
Διαπρεπής Έλληνας της διασποράς. Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ,
πρωταγωνιστεί στην εδραίωση και διάδοση της Νέας Ελληνικής Γλώσσας και
Λογοτεχνίας στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Μεταφράζει έλληνες ποιητές και πεζογράφους στα αγγλικά. Είχε αμέριστη
εκτίμηση και εμπιστοσύνη από το Γεώργιο Σεφέρη, Οδυσσέα Ελύτη, Γιάννη
Ρίτσο... Πολύ σύντομα όλοι οι νεότεροι λογοτέχνες τού εμπιστεύονται το έργο
τους. Συμβάλλει αποφασιστικά στον εμπλουτισμό της Βιβλιοθήκης του Χάρβαρντ
με το σύνολο σχεδόν των νεοελλήνων συγγραφέων.
Αθανάσιος Αναγνωστόπουλος.
Δρομολογεί την ίδρυση και μονιμοποιεί στο Χάρβαρντ την Έδρα Γεωργίου Σεφέρη
- Νέας Ελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας. Το 1988 ιδρύει το Ελληνικό
Ινστιτούτο στο Cambridge της Μασαχουσέτης, το οποίο και διευθύνει μέχρι
σήμερα. Στις αρχές της δεκαετίας μας, η υπουργός Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη
εμπιστεύεται την πρότασή του και παραχωρεί το θαυμάσιο νεοκλασικό κτίριο
της οδού Θρασύλλου 18, κάτω από την Ακρόπολη, για τη στέγαση του Ιδρύματος
«Θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσης». Προεδρικό Διάταγμα του 1992 εγκρίνει την
ίδρυσή του. Έκτοτε διευθύνει το Ίδρυμα, με στόχους τη συστηματική
συγκέντρωση, ηλεκτρονική καταγραφή και διαφύλαξη των Βυζαντινών και
Νεοελληνικών γραπτών μνημείων, στη διαχρονική τους εξέλιξη. Εκατομμύρια
κείμενα, σε πρωτότυπη, εύχρηστη κωδικοποίηση, θα παραδοθούν στο κοινό σε
μορφή CD-ROM, μέσα στους επόμενους μήνες. Ευρετήρια Λέξεων και Λεξικά
Συγγραφέων δρομολογούνται επίσης προς έκδοση. Το «πρώτον βιβλίον» που έλεγε
και ο Αδαμάντιος Κοραής: «Το πρώτον βιβλίον εκάστου έθνους είναι της
γλώσσας του το Λεξικόν, ήγουν η συνάθροισις και έρευνα των συμβόλων με τα
οποία εκφράζει τας ιδέας του». Δεν είναι έργο εθνικής σημασίας ο Θησαυρός
της Ελληνικής Γλώσσης; «Μήγαρις έχω άλλο στο νου μου, πάρεξ ελευθερία και
γλώσσα;» απαντά ο Αθανάσιος Αναγνωστόπουλος, με τα λόγια του Διονυσίου
Σολωμού...
1ο ΤΣΙΤΑΤΟ:
Δεν είναι έργο εθνικής σημασίας ο Θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσης; «Μήγαρις
έχω άλλο στο νου μου, πάρεξ ελευθερία και γλώσσα;» απαντά ο Αθανάσιος
Αναγνωστόπουλος, με τα λόγια του Διονυσίου Σολωμού...
Αισίως, λοιπόν, ύστερα από χρόνια προσπαθειών, έπειτα από ατυχείς
συγκυρίες που ξεπεράστηκαν, ένα όνειρο ζωής, το δικό σας, που μας αφορά
όλους, γίνεται πραγματικότητα. Το ίδρυμα Θησαυρός Της Ελληνικής Γλώσσας. Ας
πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Ποια είναι η προσωπική σας πορεία;
Σπούδασα στην Αθήνα στην Ανωτάτη Σχολή Οικονομικών Επιστημών και το 1961
έφυγα για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Μεγάλο μέρος των συγγενών μου ήταν και
είναι Έλληνες της Διασποράς. Όπως ο συνονόματός μου που ήταν δήμαρχος του
Σαν Φρανσίσκο... Στη Βοστόνη ακολουθώ τομέα Κλασικών Σπουδών. Πήρα πτυχίο
Ανθρωπιστικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Βοστόνης, Master of Arts στο
Πανεπιστήμιο Tufts και ντοκτορά Φιλοσοφίας. Είναι αυτή την περίοδο, κατά τη
διάρκεια των σπουδών, που ξεκινάω τη μεταφραστική μου δραστηριότητα.
Θεατρικά έργα, η μεγάλη μου αγάπη, και ποίηση, η άλλη μεγάλη μου αγάπη.
Μεταφράζω στα αγγλικά Ευριπίδη, Σεφέρη, Ελύτη, Ρίτσο, Αγγελο Τερζάκη,
Βασίλη Βασιλικό, Μάνθο Κρίσπι, Μαρία Πολυδούρη, Αλέξη Παρνή, και πολλούς
άλλους. Το μεταφραστικό έργο μου, εξάλλου, συνεχίζεται. Έχουν ήδη εκδοθεί
κάμποσα βιβλία και άλλα ετοιμάζονται τώρα να βγουν στο φως της
δημοσιότητας. Για να επιστρέψουμε στα χρόνια των σπουδών, πρέπει να
σημειώσω ότι αρχίζω τη διδασκαλία των Νέων Ελληνικών στο Tufts και αναζητώ
συνεργασία με άλλα αμερικάνικα Πανεπιστήμια, αλλά δεν υπάρχει καταρτισμένο
πουθενά αναλυτικό πρόγραμμα, ούτε φυσικά πανεπιστημιακή έδρα ελληνικών
σπουδών. Γίνομαι βοηθός διευθυντού στο ελληνικό τμήμα της Βιβλιοθήκης του
Χάρβαρντ. Μία από τις μεγαλύτερες βιβλιοθήκες στον κόσμο και ειδικά σε ό,τι
αφορά τη δική μας φιλολογική παράδοση, είναι μία αχανής κιβωτός έργων
κλασικής και βυζαντινής εποχής. H προσωπική μου συμβολή συνίσταται στον
εμπλουτισμό της με το σύνολο σχεδόν των νεοελλήνων συγγραφέων. Ήταν το 1969
που μετέφρασα τα «Τρία Κρυφά Ποιήματα» του Σεφέρη, τα οποία και εκδόθηκαν
από το Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Εκεί έμελλε να συναντήσω τον ίδιο, λίγο
αργότερα. Χάρη σ? αυτόν επισκέφτηκα τότε και την Ελλάδα, πρώτη φορά μέσα
στη δικτατορία, κάτι που απέφευγα, όπως και οι περισσότεροι διανοούμενοι.
H πρόσκλησή του ήταν αφοπλιστική: «Τώρα θέλω να δω τους φίλους μου, που
είμαι ακόμα ζωντανός». Στο σπίτι του μου εμπιστεύθηκε το χειρόγραφό του
«Μέρες ?45-?51» να το μεταφράσω. Δίστασα στην αρχή, αλλά τελικά το έκανα
και το έργο εξεδόθη από το Χάρβαρντ. Από εκείνη την έκδοση, αποσπάσματά του
έχουν περάσει σε όλες τις διεθνείς ανθολογίες. Από το ?74 ως το ?75
δρομολογείται από την πλευρά μου η ίδρυση στο Χάρβαρντ της Έδρας Γεωργίου
Σεφέρη - Νέας Ελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας. Κατά τη μεταπολίτευση, η
συνδρομή του Ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού στάθηκε καθοριστικής σημασίας
για την έναρξη της λειτουργίας της. Έλληνες της διασποράς και φιλέλληνες
συνέβαλαν επίσης οικονομικά. Διαθέτοντας τα δικά της Κεφάλαια η Έδρα
νομιμοποιείται και μονιμοποιείται στο Χάρβαρντ. Το ?75 με καλούν επίσης να
διδάξω Νέα Ελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο της Βοστόνης,
όπου ξεκινά ένα πρόγραμμα σπουδών με μεγάλη επιτυχία.
Όπως ήταν αναμενόμενο, βάλθηκα να κάνω και αυτή την έδρα μόνιμη,
«προικοδοτημένη». Και παραλίγο να τα καταφέρω! Ήταν η Έδρα Διονύσιος
Σολωμός - Νέας Ελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας. Δεν εγκρίθηκε η
λειτουργία της για λόγους που άπτονται της χρηματοοικονομικής δομής του
Πανεπιστημίου. Όμως συγκέντρωσα το απαραίτητο κεφάλαιο για τη χρηματοδότηση
προγράμματος Νεοελληνικών Σπουδών, με αποτέλεσμα να γίνονται μέχρι σήμερα
τα μαθήματα που είχαν αρχικά προταθεί, όχι όμως πια από καθηγητές έδρας,
αλλά από λέκτορες... Διδάσκω επί μια πενταετία στο Ελληνικό Κολέγιο
(?80-?85) κάνοντας μερικά ακόμη βήματα προς αυτό που θα έλεγα όνειρο ζωής,
αν μου επιτρέπεται η έκφραση.
Βήματα προς το Θησαυρό της Ελληνικής Γλώσσας, δηλαδή.
Ακριβώς... Το 1988 ιδρύεται το πολύ σημαντικό Ελληνικό Ινστιτούτο, στο
Cambridge της Μασαχουσέτης. Βασικός στόχος του Ινστιτούτου είναι η
διδασκαλία της Ελληνικής Γλώσσας, η άμεση επαφή με το έργο ελλήνων
συγγραφέων, με τη δυνατότητα πρόσκλησής τους για διαλέξεις, παρουσιάσεις
βιβλίων, κ.λπ. Προσκαλούνται επίσης φιλέλληνες και εξέχουσες διεθνείς
προσωπικότητες να καταθέσουν τις απόψεις τους για την ελληνική κουλτούρα,
από την αρχαιότητα μέχρι το Βυζάντιο και τους νεότερους χρόνους.
Οι έλληνες ποιητές είναι τακτικοί επισκέπτες του Ινστιτούτου. Όπως και
μελετητές, μεταφραστές, καθηγητές, ζωγράφοι, θεατρολόγοι, πεζογράφοι,
πολιτικοί ?όπως ο Michael Dukakis... Ανάμεσά τους ο Βασίλης Βασιλικός, ο
Γιάννης Πατίλης, ο Δημήτρης Χατζής, η Melissa Johnson, η Nancy Lang, ο
Λεωνίδας Κουμάκης, ο Stephen Powelson, ο Francis Blessington, ο Monteagle
Stearns, ο Γιώργος Μανιώτης, ο Μιχάλης Γκανάς, ο Αλέξανδρος Κοτζιάς, η
Κατερίνα Ρωμιοπούλου που μίλησε για την αρχαία ελληνική τέχνη σε σειρά
μαθημάτων, ο Μιχάλης Αντωνάκης καθηγητής Συγκριτικής Λογοτεχνίας που έχει
μεταφράσει Καζαντζάκη, η Λένα Ντιβάνη, πάρα πολλοί επώνυμοι. Γίνονται
αναγνώσεις θεατρικών έργων, προβολή ταινιών για τη ζωή και το έργο ελλήνων
λογοτεχνών, όπως τα υπέροχα φιλμ του Γιάννη Σμαραγδή «Η Πόλις Ελάλησε»,
παρουσίαση ελληνικού κινηματογράφου, συζητήσεις για την ταυτότητα των
Βαλκανίων, εκθέσεις ζωγραφικής, κ.ά.
Το μεταφραστικό σας έργο εν τω μεταξύ συνεχίζεται...
Ναι, βγαίνει η «Μαρία Νεφέλη», η «Θεωρία της Τραγωδίας» του Αγγελου
Τερζάκη, παράλληλα μεταφράζω με τους φοιτητές μου 25 από τους λιγότερο
γνωστούς νεοέλληνες ποιητές, από αρχές 19ου αιώνα μέχρι σήμερα.
Χριστόπουλος, Βηλαράς, Πορφύρας, Μαλακάσης... Θα βγουν σε έναν τόμο,
δίγλωσση έκδοση. Επιλογές επίσης ποιημάτων του Γιάννη Ρίτσου, σε τόμο με
τίτλο «Ελληνική Γη» δοσμένον από τον ίδιο. Ετοιμάζω μια μεγάλη σειρά
τόμων... Όμως, προέχει ο Θησαυρός!
H ιδέα παίρνει σάρκα και οστά το 1988;
Ναι, είναι η ημερομηνία που συναντώ την κυρία Ειρήνη-Μαριάνα Μακντόναλντ,
στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, στην πόλη Έρβαϊν, έξω από το Λος
Αντζελες. Εκεί είχε ξεκινήσει από το 1972 μεγαλόπνοο έργο καταγραφής
αρχαίων κειμένων, με τη συνδρομή του καθηγητή της κλασικής φιλολογίας στο
ίδιο πανεπιστήμιο, Θεόδωρου Μπρίνερ. Κάτω από τον τίτλο Thesaurus Linguae
Graecae, συγκεντρώνονται κείμενα της γραμματείας μας, από τον Όμηρο ως τον
5ο μ.Χ. αιώνα. Απώτερος στόχος είναι η καταχώριση του υλικού σε προσβάσιμο
από όλους ψηφιακό δίσκο. H κ. Μακντόναλντ είναι η δημιουργός και πρώτη
χορηγός του ηλεκτρονικού «Θησαυρού». Τελικά, κυκλοφορεί διεθνώς ένα CD-ROM,
με 10.000 κείμενα και έργα 3.000 ελλήνων συγγραφέων. Επισημαίνεται σύνολο
χρησιμοποιούμενων λέξεων: 70 εκατομμύρια!... H αμέσως επόμενη ιδέα ήταν η?
ελληνοποίηση του Θησαυρού.
Οπότε ερχόμαστε στις δικές σας πρωτοβουλίες...
Βασικός μου στόχος, εκτός από εξασφάλιση στέγης και λειτουργικού
δυναμικού, ήταν να διευρυνθούν οι ορίζοντες του Θησαυρού, ώστε να δοθεί
βάρος στη συνέχιση και ολοκλήρωση της καταγραφής της μεταγενέστερης του 5ου
αιώνος γραμματείας μας. Βυζαντινής, Μεταβυζαντινής και Νεοελληνικής. Με
πολλές προσπάθειες, πολλή υπομονή και κάμποση καλή τύχη, ενεκρίθη το 1992
με Προεδρικό Διάταγμα το Ίδρυμα «Θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσης». Με τη
συμβολή και της αείμνηστης Μελίνας Μερκούρη, που παραχώρησε το ωραιότατο
νεοκλασικό κτίριο στην οδό Θρασύλλου 18, κάτω από την Ακρόπολη,
ανακαινίζοντάς το με έξοδα και επίβλεψη του υπουργείου Πολιτισμού. Τα
εγκαίνια πραγματοποιούνται μέσα στο 1995, από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας
κ. Κωστή Στεφανόπουλο, ο οποίος το θέτει και υπό την αιγίδα του. Στο
Διοικητικό Συμβούλιο είναι σήμερα Πρόεδρος ο Ακαδημαϊκός Αγγελος Σ. Βλάχος,
Αντιπρόεδρος ο Γεώργιος X. Αναγνωστόπουλος, Διευθυντής εγώ, Ταμίας ο
Πανεπιστημιακός Νίκος K. Αλιβιζάτος, και μέλος ο ακαδημαϊκός Μανούσος I.
Μανούσακας...
Τι πρέπει να αναμένουμε στο εγγύς μέλλον από το Ίδρυμα;
Εκτός από ποικίλες πολιτιστικές εκδηλώσεις, την έκδοση του δικού μας
CD-ROM φυσικά. Λύσαμε όλα τα προβλήματα λογισμικού, παρουσιάζοντας δικό μας
πρόγραμμα καταγραφής και επεξεργασίας του υλικού. Είναι τόσο γρήγορο και
εύχρηστο που όχι μόνο δεν έχει καμία σχέση με το αμερικάνικο αντίστοιχο,
αλλά έχει ήδη εντοπιστεί από ξένα Πανεπιστήμια, φορείς και ιδρύματα και μας
ζητούν συνεργασία. Περισσότερες από 150.000 σελίδες κειμένων έχουν
καταγραφεί και οι ρυθμοί μας γίνονται ακόμη πιο εντατικοί. Γραπτά μνημεία
από τον 5ο αιώνα μ.Χ. μέχρι σήμερα «τρέχουν» στην οθόνη σας, με δυνατότητα
εύκολης και γρήγορης συγκριτικής τους μελέτης. Αυτή η ηλεκτρονική συνύπαρξη
όχι μόνο θέτει την έρευνα του ελληνικού πολιτισμού σε νέα τροχιά, αλλά
υπογραμμίζει με τον πιο πειστικό τρόπο την άρρηκτη διαχρονική του εξέλιξη.
H βασική ιδέα της λειτουργίας του Ιδρύματος είναι να παρουσιαστεί η γραπτή
παράδοση του αρχαιότερου ευρωπαϊκού πολιτισμού στο σύνολό της και στην
αδιάσπαστη ιστορική της ενότητα...
Οικονομικά προβλήματα αυτή τη στιγμή υπάρχουν;
Πάντα υπάρχουν, μικρότερα ή μεγαλύτερα. Παρ? ότι έχουμε ξεκινήσει με ένα
κεφάλαιο που καλύπτει σε μεγάλο βαθμό τα λειτουργικά μας έξοδα, αναζητούμε
ασφαλώς χορηγίες, δωρεές, κ.λπ., πιστεύοντας στο έργο μας και ευελπιστώντας
να πιστέψουν και οι άμεσα ενδιαφερόμενοι σε αυτό. Για να καταλάβει κανείς
τι σημαίνει «οικονομικά προβλήματα» σε ό,τι αφορά τη δική μας
δραστηριότητα, πρέπει να γνωρίζει, για παράδειγμα, ότι στο πρώτο μας CD-ROM
θα συμπεριληφθούν 20 εκατομμύρια κείμενα ελλήνων συγγραφέων, για ένα
σημαντικό μέρος των οποίων πρέπει να καλυφθούν έξοδα αγοράς βιβλίων και
καταβολές δικαιωμάτων αναδημοσίευσης... Πάντως, προχωρούμε. Σταθερά. Και θα
διευρύνουμε τις εκδόσεις του Ιδρύματος σε δύο σχεδόν άγνωστους για την
Ελλάδα τομείς. Πρώτον, Ευρετήριο Λέξεων, με χαρακτηριστικά διαχρονικά χωρία
να συνοδεύουν το κάθε λήμμα. Δεύτερον, Λεξικά Συγγραφέων, με τις
ιδιωματικές λέξεις των έργων τους. Ήδη ετοιμάζεται λεξικό για την
«Οδύσσεια» του Καζαντζάκη...
Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που το υπουργείο Πολιτισμού και η Προεδρία της
Δημοκρατίας είδαν στη λειτουργία αυτού του Ιδρύματος την προσφορά έργου
εθνικής σημασίας...
Πάνω απ? όλα, μας τιμά η εμπιστοσύνη τους... Χωρίς συνεργασία και χωρίς
ψυχή δεν ανθίζει τίποτα!